Summary: | Yakup Bey’in Tanrı Dağları’nın güney bölgesini kontrol altına alarak Yetteşeher
Devleti’ni kurduğu 1865 yılında Tanrı Dağları’nın kuzeyindeki İli bölgesinde “İli/Tarançı
Sultanlığı” kurulmuştu. Yakup Bey’in devletinin gittikçe güçlenmesi Orta Asya’ya doğru
yayılma emelleri taşıyan Çarlık Rusya’yı rahatsız ettiği için Ruslar bu iki bağımsız devleti yok
etme plan ve stratejilerine hız verdi.
Öte yandan Qing/Çin imparatorluğu da batıdan gelecek tehditleri bertaraf etmek
amacıyla Yakup Bey’in hakimiyeti altındaki bölgeleri işgal etmeyi gündemine almıştı. Yakup
Bey 1871 yılında Tanrı Dağları’nın güneyi ve kuzeyini denetimi altına almaya çalışırken Çarlık
Rusya asker göndererek İli bölgesini işgal edip İli/Tarançi Sultanlığı’nı ortadan kaldırdı.
Doğudan ise Zo Zongtang komutasındaki Qing/Çin ordusu Tanrı dağlarına doğru
ilerlemekteydi.
Qing/Çin ordusu Yakup Bey’i mağlup ederek Tanrı dağlarının güneyini aldıktan sonra
Çarlık Rusya’dan işgal ettiği İli bölgesinden çekilmesini istedi. Böylece İli bölgesi iki büyük
imparatorluğu karşı karşıya getirmiş oldu.
1878-1881 yılları arasında İli krizinin çözülmesi için Çarlık Rusya ile Qing/Çin
imparatorluğu arasında çok çetin diplomasi mücadelesi yaşandı. Ruslar 1877-1878 yıllarındaki
Osmanlı ile olan savaşın ağır mali yükünden dolayı Qing/Çin ordusuyla savaşmayı göze
alamazken, Qing/Çin ordusu da doğuda Japon, batıda İngiliz baskısı ve Tanrı Dağları’nın
güneyindeki idaresinin henüz pekiştirilmemiş olmasından dolayı Ruslarla savaşmayı göze
alamıyordu.
Böyle bir ortamda İli krizi 1879 yılında iki imparatorluk arasında imzalanan “Livadiye
Antlaşması” ve 1881 yılında imzalanan “Peterburg Antlaşması” ya da “İli Antlaşması” gibi
antlaşmalarla savaşsız bir şekilde çözülmüş oldu. Bu antlaşmalar sonunda Ruslar Qing/Çin
devletinden 9 milyon ruble tazminat alırken Qing/Çiñ hâkimiyeti de İli bölgesini Qing/Çin
sınırları içerisine kattı. Bu makalede İli krizinin ortaya çıkış sebepleri ve krizinin çözümü için
yapılan “Livadiye Antlaşması” ve “Peterburg Antlaşması”nın zorlu süreçleri analiz
edilmektedir.
|