Kur’ân’da Benzer Mana ve Lafızlarda Tefennün
Kur’ân’da benzer lafızlar, lafzî müteşâbih konusunu oluşturur. Kur’ân’da benzer mana ve lafızların yeniden ifade edilmesindeki değişim ve çeşitlik ise üslûbü’l-Kur’ân konusuna dâhildir. Kur’ân’daki bu üslûp değişimi ve geçişkenliği literatürde; tekrâru’l-Kur’ân, tasrîf, ʿudûl, tefennün gibi kelime v...
| Main Author: | |
|---|---|
| Format: | Article |
| Language: | English |
| Published: |
Cumhuriyet University
2019-12-01
|
| Series: | Cumhuriyet İlahiyat Dergisi |
| Subjects: | |
| Online Access: | https://dergipark.org.tr/tr/pub/cuid/issue/50631/598291?publisher=cumhuriyet |
| Summary: | Kur’ân’da benzer lafızlar, lafzî müteşâbih konusunu oluşturur. Kur’ân’da
benzer mana ve lafızların yeniden ifade edilmesindeki değişim ve çeşitlik ise
üslûbü’l-Kur’ân konusuna dâhildir. Kur’ân’daki bu üslûp değişimi ve
geçişkenliği literatürde; tekrâru’l-Kur’ân, tasrîf, ʿudûl, tefennün gibi kelime
ve terkiplerle ifade edilmiştir. Ancak tefsir terminolojisinde tefennün,
diğerlerine nazaran arka planda kalmış ve bu kelimenin kavramlaşma süreci
tamamlanmamıştır. Bu eksiklik, günümüzde yapılan araştırmalara da yansımıştır.
Alandaki mezkûr boşluğun oluşmasında diğer terimlerin öne çıkmasının yanında
tefennün kavramının anlam daralmasına maruz kalarak bediʿ ilminde iftinân
olarak isimlendirilmiş sanata hasr edilmesinin de etkisi vardır. Oysaki
tefennün, ilk dönemlerden itibaren tefsir literatüründe çokça kullanılmış, son
dönem tefsirlerde ise temel kavramlar arasında yer almıştır. Yapılacak
araştırmada, Kur’ân’daki üslûp değişimlerini, orijinine uygun olarak yansıtan
tefennün kavramının mahiyetinin netleştirilmesi, ayrıca bu kavramın Kur’ân’ın
daha iyi anlaşılmasındaki katkısının ve tefsir ilmi için öneminin ortaya
çıkarılması hedeflenmektedir. İki bölümden oluşan bu makalede, birinci bölümde;
tefennün kavramının etimolojisi, tarihi arka planı ve ıstılahlaşması ayrıca
tarihsel süreçte iʿcâz-tefennün ilişkisi incelenecektir. İkinci bölümde ise mahiyetinin
daha iyi belirlenmesi için tefennünün çeşitleri tespit edilerek örneklerle
açıklanacaktır.Özet: Kur’ân’da benzer
lafızlar, lafzî müteşâbih konusunu oluşturur. Kur’ân’da benzer mana ve
lafızların yeniden ifade edilmesindeki değişim ve çeşitlik ise üslûbü’l-Kur’ân
konusuna dâhildir. Kur’ân’daki bu üslûp değişimi ve geçişkenliği literatürde, tekrâru’l-Kur’ân,
tasrîf, ʿudûl, tefennün gibi kelime ve terkiplerle ifade
edilmiştir. Ancak tefsir terminolojisinde tefennün, diğerlerine nazaran
arka planda kalmış ve kavramlaşma süreci tamamlanmamıştır. Bu eksiklik,
günümüzde yapılan araştırmalara da yansımıştır. Alandaki mezkûr boşluğun
oluşmasında diğer terimlerin öne çıkmasının yanında tefennün kavramının
anlam daralmasına maruz kalarak bediʾ ilminde iftinân olarak
isimlendirilmiş sanata hasr edilmesinin de etkisi vardır. Oysaki tefennün,
ilk dönemlerden itibaren Arapların dildeki adetlerini yansıtacak şekilde
Kur’ân’daki üslûp değişiklerini tanımlamak için kullanılmıştır. Hicri VIII.
Yüzyıldan itibaren tefennüne, tefsir kaynaklarında çokça atıfta
bulunulur. Hicri XI. Yüzyıl sonrasından günümüze kadarki süreçteyse tefennün,
İbn Âşûr (1879-1973) başta olmak üzere birçok müfessirin Kur’ân’ı anlama ve
açıklamada kullandıkları temel kavramlar arasında yer almıştır. Bu araştırmada, Kur’ân’daki üslûp değişimlerini, orijinine uygun olarak
yansıtan tefennün kavramının mahiyetinin netleştirilmesi, ayrıca bu
kavramın Kur’ân’ın daha iyi anlaşılmasındaki katkısının ve tefsir ilmi için
öneminin ortaya çıkarılması hedeflenmektedir. İki bölümden oluşan bu makalede,
birinci bölümde; tefennün kavramının etimolojisi, tarihi arka planı ve
ıstılahlaşması ayrıca tarihsel süreçte iʾcâz-tefennün ilişkisi
incelenmiştir. İkinci bölümde ise mahiyetinin daha iyi belirlenmesi için tefennünün
çeşitleri tespit edilerek örneklerle açıklanmıştır.Yapılan araştırma sonucunda şu bilgilere ulaşılmıştır;İftinân, farklı üslûp ve türleri takip
etmek; tefennün ise üslûp ve türleri çeşitli olan şey manasındadır.
Sözde tefennün, iftinânla aynıdır. İftinân kavramı bazı
eserlerde bedîʾ ilmi başlığında el-muhassinâtü’l-ma’neviyye konusu
altında incelenmiştir. Arap edebiyatında iftinân kavramı tanımlanırken; tefennün,
belâgat ilimleri içerisinde herhangi bir bab başlığı altında ya da başka bir
yerde tanımlanmamıştır. Tefennün, daha çok iftinân kavramı
tanımında geçen eylemin yapılışını ifade etmede tercih edilmiştir.İslam literatürünün ilk dönem kitaplarında tefennün kelimesi;
âlimlerin İslâmî ilimlerin çeşitli sahalarındaki ya da bir ilimdeki uzmanlık,
derinlik ve maharetini belirtmede kullanılmıştır. Sonraki dönemlerde etkili
konuşma ve hitabet sanatındaki yetkinliği ifade etmede iftinân
kavramının tercih edildiği göze çarpmaktadır. Ebû Hilâl el-Askerî (ö.
400/1009), “mana tek olmasına rağmen iki paragraf arasındaki lafız
değişikliği”ni kelamda tefennün olarak adlandırır. Askerî’nin yaptığı bu
tanım, tefennün kelimesinin kavramlaşma sürecinde önemli bir dönüm
noktasıdır.Zemahşerî (ö. 538/1144), Kur’ân tefsirinde tefennün kavramına ilk
atıfta bulunanlardandır. O, iftinân ve tefennün kavramlarını aynı
manada kullanmıştır. Zemahşerî ağırlıklı olarak iltifât türünün
örneklerini iftinân olarak değerlendirmiştir. Ebû Bekir er-Râzî (ö.
666/1268), tefennün kavramının
ıstılâhî anlamını yansıtacak şekilde tefennünle tekrar arasında
bağlantı kurarak tefennünün tekrarın verdiği bıkkınlıktan
kaçınmak için yapıldığını dile getirmiştir.Tefennün kavramına
eserlerinde yer veren diğer müellifler arasında; Beyzâvî (ö. 685/1286),
Nîsâbûrî (ö. 730/1329), İbn Cemâa (ö. 733/1333), Ebû Hayyân (ö. 745/1344),
Semîn el-Halebî (ö. 756/1355), Zerkeşî (ö. 794/1392), Süyûtî (ö. 911/1505),
Hatîb eş-Şirbînî (ö. 977/1570), Şihâbüddîn el-Hafâcî (ö. 1069/1659), Âlûsî (ö.
1270/1854), Muhammed Abduh (1849-1905)-Reşîd Rızâ (1865-1935) ve İbn Âşûr
(1879-1973) öne çıkmaktadır. Bu müfessirlerin çoğu, tefennün kavramını
tanımlamak yerine, onun işlevi, faydası ve gayesi üzerinde durmuşlardır.
Özellikle söz konusu müfessirlerin kullanımlarından başlayarak, bediʾ ilminde
iftinân olarak isimlendirilmiş sanatla, tefennünün anlam alanlarının
farklılaştığı görülür. Böylelikle sözlük anlamları aynı olan iki kelime
kavramlaşma sürecinde birbirlerinden ayrılır.Mezkûr müfessirler arasında İbn Âşûr,
tefennün kavramını etraflıca tanımlayıp bu kavramın yerleşmesinde önemli
katkılar sunmasıyla temayüz eder. İbn Âşûr tefennünü, “iʾtirâz, tanzîr, tezyîl ve tekrar durumunda
müterâdifleri getirme yöntemleriyle Kur’ân’ın bir üslûptan başka bir üslûba
geçişteki eşsizliği” şeklinde tanımlar. Yapılan bu tarif, tefennün
kavramının ilk defa en kapsamlı şekilde yapılmış tanımı olarak öne çıkmıştır. Tefennün,
Kur’ân üslûbunda benzer manayı farklı bir lafızla ifade etme, iki âyet
arasındaki üslûp farklılığı, kıssa tekrarındaki farklılık, lafızlardaki ve
müterâdif kullanımındaki farklılık ve değişkenlik, çeşitlilik, benzerlerinden
farklı olma ya da aynı lafzı tekrar etmekten kaçınma olarak da
açıklanmıştır.Tefennün kavramının işlevi, amacı ve
faydaları arasında; “ifadeyi tekdüze bir üslûptan kurtarmak, tekrardan
kaçınmak, sözü yenileyip ona canlılık kazandırmak, dile lezzet katmak,
bıkkınlığı yok etmek, dinleyeni canlı tutmak, sıkıcılıktan kaçınmak, kelamı işitenlerin
daha fazla kulak kesilmelerine vesile olmak, sözü dikkatle dinlemeyi sağlamak,
tedebbür ve tezekkür için zihni aktif hale getirmek, ince ve nükteli manaların
ortaya çıkmasını sağlamak, bazı noktalara işaret etmek, atıfta bulunmak ve
dikkat çekmek” gibi fonksiyonlar öne çıkmaktadır.İlgili literatürde Kur’ân’ın iʾcâz özellikleri yansıtılırken birçok kez tefennüne atıfta bulunulur. İʾcâz-tefennün ilişkisinin tarihsel
gelişimine bakıldığında tefennünün önemli bir iʾcâz vechi olarak kabulüyle
sonuçlanan bir sürecin varlığına şahit olunur.
Bir üslûptan başka bir üslûba geçiş olarak adlandırılan tefennünün
çeşitli şekillerde yapıldığı tespit edilmiştir. Tefennünün yapılışında
ve icra edilmesinde ortaya çıkan söz konusu yöntemler şunlardır: ʿUdûl yoluyla tefennün, iltifât yoluyla tefennün, takdîm-te’hîr yoluyla tefennün, harf değişimi yoluyla tefennün, müterâdif kelimeler yoluyla tefennün, iʾtirâz, tanzîr ve tezyîl
yoluyla tefennün. Tefennün
sahip olduğu kapsam sebebiyle üzerinde daha birçok akademik araştırmanın
yapılmasını gerekli kılan, ayrıca Kur’ân lafız ve manalarına ait inceliklerin
anlaşılmasına büyük katkılar sağlayacak önemli bir kavramdır. |
|---|---|
| ISSN: | 2528-9861 2528-987X |